Ⴇამაზ Ⴋჭედლიძე. Ⴀღდგენილი ქართული ანბანი.
—
Ⴔულდა, 2013 — 148 გვ. — 240 ილ., 43 ტაბ.
Ⴞმარებიდან ამოვარდნილი ასოების აღდგენა.
— Ⴂვ. 52-53.
Ⴋე–19
საუკუნის
60-ან წლებში ჩატარდა ქართული დამწერლობის რეფორმა,
რომლის დროსაც მიზანშეუწონლად იქნა მიჩნეული წერის დროს იმ ასოების ხმარება,
რომლებსაც ახალ სალიტერატურო ქართულ ენაში,
თითქოსდა,
აღარ გააჩნდა ბგერითი შესატყვისობა.
Ⴄს ასოები შემდეგია:
ჱ,
ჲ,
ჳ,
ჴ,
ჵ.
Ⴑაერთოდ, ძალიან საეჭვო აზრია. Ⴇუ განვავითარებთ ამ აზრს,
მომავალში
(50, 100 ან
200 წლის შემდეგ)
რომელიღაც ასოებს აღარ გააჩნდებათ ბგერითი შესატყვისობა და,
ალბათ,
ეს ასოები უნდა ამოვიღოთ ანბანიდან და გადავყაროთ?!
Ⴘეიძლება მომავალში გაქრეს რაღაც სიტყვა,
ცნება,
გამოთქმა და ა.
შ.,
მაგრამ ბგერა რატომ უნდა გაქრეს მე,
რატომღაც,
ვერ მესმის.
Ⴁერძნებს და სომხებს თავიანთ ანბანებიდან არაფერი არ ამოუღიათ და არ გადაუყრიათ.
Ⴇუნდაც რად ღირს თანამედროვე ქართულ ენაში არსებული ბგერა ჲ და მისი გამომხატველი უმშვენიერესი ასო ჲ. Ⴐუსებს ეს ასო არ გააჩნდათ და მათ გადმოიღეს იგი სხვა ანბანებიდან და შეიტანეს თავიანთ ანბანში.
Ⴙვენ კი ვართ ისეთი გულუხვები,
რომ რაც გვაქვს,
ისიც გვეჩვენება ზედმეტად.
Ⴋე მგონია, ამ რეფორმის ავტორებს ეს აზრი მოუვიდათ,
ალბათ,
რუსული ანბანის წარამარა გადაკეთებ–გადმოკეთებების ზეგავლენით.
Ⴀრა მგონია Ⴑულხან–Ⴑაბა Ⴍრბელიანი,
ან Ⴀნტონ
I Ⴉათოლიკოსი,
ან Ⴅახუშტი Ⴁაგრატიონი ყოფილიყვნენ იმ რეფორმატორებზე ნაკლებად განათლებულნი.
Ⴋაგრამ მათ არ მოსვლიათ ასეთი რეფორმის აზრი.
Ⴕართული ანბანი არის ერთდროულად და ერთბაშად შექმნილი სრულყოფილი სისტემა.
Ⴋისი რომელიმე ნაწილის გამოკლება ან სხვა რამის ჩამატება არღვევს ამ სისტემას.
Ⴑრულყოფილი სისტემის ასეთ ნამსხვრევს წარმოადგენს თანამედროვე ქართული ანბანი.
Ⴞუთი ასოს ამოღების შემდეგ მოხდა შემდეგი.
1. Ⴘემცირდა ასოების თავდაპირველი რაოდენობა ანბანში;
2. Ⴀსოებს შეეცვალათ თავიანთი რიგითი და რიცხვითი მნიშვნელობები;
3. Ⴃაიკარგა შესატყვისობა ასოების რიგით და რიცხვით მნიშვნელოვანებებს შორის
(ანბანის ეს თვისება მიუთითებდა მის გენეტიკურ კავშირზე ფინიკიურ ანბანთან);
4. Ⴃა როგორც შედეგი,
ანბანმა დაკარგა თავისი იდეოგრაფიული და კალენდარული მნიშვნელობა.
Ⴄრთი სიტყვით,
ყველაფერი აირდაირია და თანამედროვე ანბანი დაემსგავსა ასონიშნების შემთხვევით გროვას.
Ⴎრაქტიკული ყოველდღიური თვალსაზრისით ამ ასოების უქონლობა ჰქმნის მრავალ მოუხერხებლობას.
Ⴄრთერთი მათგანი აისახა
«Ⴕართულ Ⴑაბჭოთა Ⴄნციკლოპედიაში».
Ⴀმ კაპიტალურ გამოცემაში იმ ძველ სიტყვებში,
რომლებშიც გვხვდება ეს ასოები,
ისინი არიან ჩახატულნი
ხელით!?
Ⴆოგ შემთხვევაში კი საერთოდ გამოტოვებულია ეს ასოები.
Ⴄნციკლოპედიაში დახასიათებულია და ყოველმხრივ გარჩეულია ყველა ასო,
ამ ხუთი ასოს გარდა,
თითქოსდა ეს ასოები არასოდეს არ არსებულიყვნენ.
Ⴃაინტერესებული მკითხველი,
ძალიანაც რომ უნდოდეს,
ვერაფერს ვერ ამოიკითხავს ამ ასოების შესახებ.
- Ⴡ(ჱ) — თავდაპირველად ეს ასო იყო ფინიკიური „ხეთ“-ის და არქაული ბერძნული „ეტა“-ს (H) ბადალი და გამოხატავდა ჰ-ბგერას. Ⴘემდეგ კი (დაახლოვებით 1–ლ საუკუნეში) იგი გამოხატავდა ე-ბგერას (კლასიკური ბერძნული „ეტა“-ს (H) ბადალი). Ⴊათინურში მისი ბადალი ასოა „ჰა“ (H).
- Ⴢ(ჲ) — სასისმიერი ნახევარხმოვანი ბგერა, ანუ უმახვილო ი, ანუ მოკლე ი. Ⴔინიკიურში მისი ბადალია ასო „ჲოთ“, არქაულ და კლასიკურ ბერძნულში „იოტა“ (I), ლათინურში „ჲოტ“ (J).
- Ⴣ(ჳ) — გამოხატავს დიფტონგს, რომელიც შესდგება უმარცვლო „უ“-სა და „ი“-გან. Ⴔინიკიურში მას ბადალი არ გააჩნია. Ⴀრქაულ და კლასიკურ ბერძნულში მისი ბადალია აგრეთვე დიფტონგისეული ასო „ი ფსილონ“ (Y). Ⴊათინურში კი ასო „ვე“ (V).
- Ⴤ(ჴ) — ხახისმიერი ფშვინვიერი ბგერა, რომელიც დამახასიათებელია მხოლოდ და მხოლოდ ქართული ენისათვის.
- Ⴥ(ჵ) — შემოღებულია მე-4 საუკუნემდე ბერძნულის წამბაძველობით ძირითადად რიცხვითი მნიშვნელობის ფუნქციით (10 000-ის აღსანიშნავად). Ⴉლასიკურ ბერძნულში მისი ბადალია „ო მეგა“ (Ω).
Ⴀსოების პრაქტიკული ხმარება
Ⴀსო ჱ-ს ხმარება:
Ⴁგერა ჰ ბგერა ე-ს წინ სიტყვის თავში;
ჱე – ჱეგემონია,
ჱეჲ,
ჱემოგლობინი,
ჱერი,
ჱერიჰა,
ჱერმეტული,
ჱექტარი.
Ⴀსო ჲ-ს ხმარება:
Ⴁგერებ ა, ე და ო-ს შემდეგ;
Ⴁგერებ ა, ე, ო და უ-ს წინ;
აჲ – Ⴄრქომაჲშვილი, ვაჲმე, Ⴇაყაჲშვილი;
ეჲ – Ⴂიგინეჲშვილი, Ⴅათეჲშვილი;
ოჲ – ოჲ,
ოჲმე,
ოჲნბაზი,
ოჲნი;
ჲა – ჲანვარი,
ჲარ,
ჲარაღი,
ჲარლიყი,
ჲარუსი;
ჲე – ჲერარქია,
ჲერიში,
ჲეროგლიფი;
ჲო – ჲოლი,
ჲორღა,
ჲოტისოდენა;
ჲუ – ჲუბილე,
ჲუმორი,
ჲურისტი,
ჲუპიტერი,
კომპჲუტერი.
Ⴀსო ჳ-ს ხმარება:
Ⴁგერა უ ბგერა ი-ს წინ ზოგ შემთხვევაში მოკლეა; უი = ჳ:
თჳსება,
თჳთმარქვია,
თჳთმფრინავი,
თჳთონ,
ჳმე.
Ⴀსო ჴ-ს ხმარება:
ჴარი,
ჴარირემი,
ჴარისთვალა,
ჴარისკუდა,
ჴაჩჴაჩი,
ჴაჴანი,
ჴაჴვა.
Ⴀსო ჵ-ს ხმარება:
Ⴁგერა ო ბგერა ჰ-ს წინ სიტყვის თავში გრძელია; ჵ = გრძელი ო:
ჵჰ – ჵჰ, ჵჰო, ჵჰმე, ჵჰოჰო.